L’istòria de la vida de Jean-Marie Déguignet es benlèu la pròva la mai esclatanta e la mai tragica de las poténcias de l’esperit, de la voluntat, en un mòt, de la libertat humana, fàcia a totas las fòrças que jogan contra ela. Podèm afirmar que los escrichs autobiògrafics, Memòrias d’un païsan bais-breton, qu’aquel òme nos daissèt, representan un òbra unica, tant pela lor forma que pela fòrça del lor contengut. “Ah! Sabetz,” çò disiá Déguignet fàcia a la surpresa d’Anatole Le Braz, famós escrivan e folclorista breton, que l’ajudèt a publicar son òbra, “es que soi un païsan qu’a fach camin, quand los autres petejavan sus plaça.”
 
 E, segur, de camins, Déguignet n’a fach, que l’an menat de Bretanha a la Mar Negra, fins a Jerusalem, en Itàlia, al Mexic, tanben en Argéria, per fin finala tornar en Bretanha. Dins sa terra, onte se maridèt, e ont en 1905, après aver tentat diverses mestièrs, e aver escrich en francés sas memòrias, tanplan coma un manual d’apicultura en breton, persecutat pel monde per causa de sas opinions politicas republicanas e anti-clericalas, moriguèt, dins la miséria e la solitud las mai completas, e sustot lo mesprès de tots.
 
Una nòta nos indica que lo nom  “Déguignet” (o “Le Diguinnet”)  seriá ligat a la forma bretona kignañ, “escorjar”. E aquò es vertadièrament çò que sentèm a la lectura d’aquela vida, lo sentiment d’una fòrça, d’una voluntat escorjada, a caduna de las sieunas tentativas per sortir dels camins batuts, dins un esfòrç tragic e pasmens eroïc. Aquel libre nos ditz la vida e la luta d’un esperit liure, mai que mai liure, persecutat e incomprès per son sègle.
 
 
1. Laec’h ma stag ar c’haor, e red dei puri: “onte la cabra es estacada, es forçada de pàisser”: la Bretanha.
 
Aqueste provèrbi foguèt çò que lo jove Déguignet respondèt a Jean Danion, mèra de Kerfeunteun, dins una scèna particulara de las Memòrias, quand aquel òme li demandèt se li plasiá la sieuna condicion, alora, de vaquièr per una familha de notables locals. E aquel mèra, qu’aviá apercebut la personalitat fora-normas del gojat, a l’ausir respondre per aiceste provèrbi de resignacion: ”onte la cabra es estacada, es forçada de pàisser”, li diguèt aiçò: ”qualques còps, la cabra copa la còrda e va pàisser mai luènh.” La fraseta faguèt camin dins lo cap del païsan, e un pauc après, el anava en cò del mèra, que del còp l’engajèt coma “domestic ordinàri.”
 
Es alora que la vida de Déguignet va conèisser un càmbiament radical: “Ara, soscava pas qu’a una causa,  qu’èra saupre se seriái bon pel servici militàri, sol miejan per ieu de quitar la Bretanha, de viatjar, de veire quicòm mai, e d’aprendre çò que sabiái pas, e n’i aviá polidament de causas qu’ignoràvi en aqueste temps, puèi que non sabiái pas sonque dins quin monde èri.”
 
Lo primièr desfis per Déguignet, a fin de realizar tots aquestes sòmnis, foguèt d’aprendre lo francés. Jà, nos ditz a la debuta del libre, qu’encar enfans, aviá après a legir lo breton, e que los catechismes bilingues breton/ latin l’avian permès d’aprendre atanben lo latin: “Dins aqueste libret de messa, i aviá de breton tradusit mòt per mòt del latin en agach. Pensàvi lèu qu’anava poder aprendre lo latin, puèi qu’aviái una facilitat tant granda per aprendre totas las causas. Demorèri pas fòrça per aprendre tot lo latin qu’i aviá dins lo libre, sens règlas, de segur.” (p.60)
 
Mai tard, sèm en 1854, en qualitat de domestic del sénher Jean Danion, Déguignet nos balha ansin la sieuna situacion de subaltèrn ambiciós: “Lo dimenge èri liure tota la jornada. N’aprofiechàvi per estudiar, car aviái crompat un pitchòt collòqui francés/breton amb lo qual anava m’escondre tots los dimenges dins l’estable se fasiá freg, car voliái pas que saupèsson qu’estudiàvi.” Un jorn, la neboda del mèra que li fasiá fòrça cagadas (botava d’uòlhs de formiga dins sa sopa, o mai, coma ditz polidament Déguignet, de flors qu’an la vertut de far “rotar per basso”) descobriguèt la natura de son activitat ilicita del dimenge, e li ditz: “Tè! Monsieur sap legir, es donc atal que passas tos dimenges. Fa de temps qu’o cercàvi saupre, car non te vesiá pas jamai enlòc.”
 
E lèu après, la pichòta contava al mèra “qu’aviá trapat lo pichòt monsieur legissent son jornal coma los grands monsieurs de la vila.” S’enseguiguèt alora una scena benlèu de las mai plasentas e de las mai decisivas del libre: lo mèra, per testar l’inteligéncia de son domestic, li demandèt de legir una part del jornal, per veire “[s’èra] mai inteligent qu’[el] qu’ [aviá] fach 15 ans d’escòla.” E çò conta Déguignet: ”Començèri a legir lo jornal, que, de resta, aviái jà legit e relegit detz còps. Mas ieu fasiái rire lo mèra, e percòps atanben la neboda que sabiá pron de francés per saupre que prononciàvi mal los mòts, pr’amor que legissiái lo francés coma lo breton e lo latin, en prononçant totas las letras, de tal biais qu’en luòc de legir “hommes” [òmes] legissiái “homès”, “ministres” “ministrès”, e au luòc de legir “on parle” [òm parla], “on parlé”; “qu’ils marchent,” legissiái “qu’ilse marchante.” Lo mèra alora li expliquèt çò perqué en francés “se disiá pas totas las letras.”
 
Après un brèu moment de malcòr de la part de nòstre Déguignet (“podrai pas jamai aprendre lo francés!”) aquel mèra li conselha lo servici militàri, “la casèrna,” coma l’unic mejan per el a fin d’aprendre la lenga de Molière, mas li precisa pasmens aiçò que “per aprendre lo francés pur, tal coma l’escrivèm e o parlèm dins lo monde sabent, aquò n’i arribaràs pas jamai, es tròp tard per aprendre la gramatica per tu. Amai, la gramatica non es pas pron, te caldrà tanben aprendre los autres libres mai grands, e mai dificiles abans de saupre lo francés. Ieu, qu’ai passat 15 ans a l’escola soi encara luènh d’o saupre!” “- Alora, li respondèt Déguignet,  i a pas degun que sap lo francés?”  ”- Oh pecaire! Plan paucas gents!” La meteissa annada Déguignet s’engajèt dins l’armada francesa de Napoleon III, “Napoleon lo Petit” (o mai “Napoleonet”), coma o sonava Victor Hugo.
 
 
2. “Tu faraï un bounn soudart.” L’usatge del monde: las guerras e las lengas.
 
Malurosament se pòt pas detalhar aqui l’experiéncia que nòstre amic breton aguèt de sas debutas en “la Casèrna,” tant del punt de vista linguistic (un soldat desconegut li diguèt, “Bounn camarade, toi, tu faraï un bounn soudart, vaï” [sic]) onte remarquèt plan lèu qu’en efièch, paucas gents parlàvan lo francés, coma del punt de vista social, çò que fa de sas Memòrias un document benlèu unic dins la literatura francesa, pr’amor qu’avèm plan pauc, a la vertat, o gaireben pas cap, d’escriches de simple soldat sus la vida e las campanhas militàrias francesas: “D’onte diable te venon aquestas ideas e pensadas, tant extraordinàrias per un breton qu’es pas jamai anat a l’escòla?” çò disiá jà lo mèra Danion abans que son domestic s’en anèsse dejos d’autres cèls.
 
Déguignet se faguèt lèu remarcat, graças a las sièunas capacitats intelectualas, pela hierarquia militària. En 1854 començèt la Guerra de Criméa dins la quala s’engajèt. Nos conta alora la Batalha de Sebastopòl, vertadièr chaple, notadament per causa del typhus e d’autras malautiás: se las balas e las bombas tuguèron 20 000 soldats, 75 000 moriguèron d’aquelas malautiás. E Déguignet, aqueste còp, faguèt pas completament excepcion, puèi que contractèt la malautiá, ben que non ne moriguèsse. Un episòdi important de las Memòrias es la descripcion que balha de Jerusalem, onte se rendèt pendent sa permission per anar, en bon breton, far un pelegrinatge, qu’aguèt un resultat paradoxal: perdèt la fe.
 
Perqué? Per causa de la mercantilizacion de la religion, fondada sus la supersticion. Nos ditz aquò dins una descripcion retrospectiva d’una rara violéncia. Aquesta granda machina comerciala del pelegrinatge provoquèt un tal desgost, una tanta granda indignacion, que sa cresança inocenta e tradicionala foguèt destruida. Lo tablèu que nos balha lo soldat Déguignet de Jerusalem dins las annadas 50 es encara plan unic, e escrich al vitriòl: “Desiràvi d’en primièr veire aquesta Montanha dels Olivièrs onte foguèron arrestats, lo 22 març, an 33, 12 fòrabandits galiléans amb lor cap, cuvant lor vin (...) los franciscans, qu’an bastit un ostalonàs per exploitar los braves pelegris (…) s’ocupan de far venir d’Olius, en fasent creire als pelegris que son d’Olius de l’epòca del Crist (…) E non luènh d’aicí, òm lor mostra la grota d’estiu de Gethzemani, e près d’alà de tecas rojas qu’aquels paures idiotàsses van potonejar en plorant coma de vèls, pensant potonejar lo sang vertadièr de lor dieu mentre que potonejan de tecas de vermilhon escampadas alà pels bons paires franciscans.”
 
Déguignet participèt atanben de l’ajuda francesa a la reunificacion italiana a partir de 1859, e lògicament: aprenèt l’italian plan lèu. “Lèu quand ai consultat una gramatica, ai vist qu’aquesta lenga èra mai aisida que lo francés (…) la prononciacion es egalament plan aisida, tots los mòts se prononçant del cap de la lenga e de las labras, contràriament a las lengas anglo-saxonas que se prononçan de la gòrja: çò que prova qu’aquelas lengas foguèron comunicadas als òmes pelas bèstias feras, mentre que las latinas pels aucèls.”
 
Après aquò, amb 26 ans, vengut sos-oficièr, en plena vigor del atge, volguèt tornar en Bretanha per trapar de trabalh, e tanben certament guidat per un amor de sa terra, après 6 ans d’abséncia, çò que pasmens non confessa pas jamai. Mas degun s’interessèt a el. Amb degost e desespèr, quitèt tornamai la Bretanha, e se reengajèt per l’Africa, dins lo 63° regiment de l’armada napoleoniana. Durant lo viatge per s’en anar en Africa, Déguignet conta una convèrsa qu’aguèt amb son oficièr, d’origina italiana, plan suprès de veire son interlocutaire conèisser plan “la lenga del Tasso e de Garibaldi; Foguèt dins aquela lenga que conversèrem tota la serada, sans quitament far atencion al sergent que compreniá res. Li recitavi de vèrs dels mai famoses, de Dante, del Tasso, d’Alfred de Musset.”
 
Embarca a Marselha per l’Argéria, ont, entre autras aventuras, nos balha aquela reflexion de linguistica naïva, mas pasmens significativa d’una inteligéncia aguda, e d’un interès portat a las lengas dels autres: ”I aviá un jornalièr arabi que parlava pron ben lo francés. Amb aquel, se lo temps me l’aguèsse permès, auriái pogut aprendre l’arabi plan lèu (…) de tant mai aisidament que l’accent arabi es lo meteis que l’accent breton e que tots los mòts d’aquela lenga an las meteissas terminasons que los mòts bretons.”
 
Dins lo caòs de las batalhas e las violéncias de la guerra, Déguignet non cessa pas de questionar lo monde dins lo qual se trapa viure, e foguèt plan suprès pel contacte qu’aguèt amb los Berbèrs, que compara, al titol de mistèri, als bretons: “De quina raça son donc aquels Kabyles, me demanda qualque jorn, mon amic, çò quand èram sus la rota de Setif. Aquò, respondèri, degun deu o saupre, pas mai que degun sap e saurà pas jamai de quina raça sèm, nautres bretons, senon, coma los Kabyles, que sèm de raça blanca (…) Aquels breton, coma los Kabyles se son pas jamai sosmès als sos venceires que los an governats e administrats, ni mai un mòt de lor lenga; ne volon pas aprendre res dels franceses que los administran dempuèi 400 ans. Sempre bretons, vaqui lor crit: Doue e Va Bro, [Dieu e ma Bretanha] res de mai!”
 
 
3. Per conclure sens acabar.
 
Malurosament, o verèm mai tard, Déguignet a totjorn considerat qu’aquela insubmission èra de las falsas, puèi qu’èra en fach una submission al poder de la Glèisa, particularament en Bretanha, ont aquela institucion se maridèt lèu a la revendicacion regionala. Lo Republicanisme de Déguignet es alara entecat d’un prejutjat degut a son epòca, mesclat d’un anticlericalisme violent, que fa l’associacion de la revendicacion regionala amb la submission a la Glèisa e recondus la particion de que l’idéologia republicana françesa tant coma los primèrs movements regionalistas son responsables: l’associacion de la França a la Libertat e la Rason, quand la region èra la Servitud e la Supersticion.
 
Mas aquò, o verèm dins la seguida de nòstre retrach intelectual d’un esperit e d’una existéncia excepcionala, e excepcionalament tragica. Verèm alora Déguignet, se far amic amb un Còrs, “Bretons e Còrses son faches per s’entendre,” anar al Mexic, descobrir lo Monde Nòu, aprendre lo Castelhan, e balhar una descripcion incredible de la Guèrra catastrofica del Mexic, tornar en Bretanha tornamai, se maridar e tentar de ganhar sa vida amb sos pars, dins las dificultats las mai grandas, e la voluntat de viure la mai prigonda.
 
Jean-Marie Déguignet, Mémoires d’un paysan bas-breton, éd. Bernez Rouz, Han Ere, 1998, Ar-Releg Kerhuon
 
 
 
 
Matiàs Gibèrt
 
 
 
_____
DÉGUINET, Jean-Marie. Mémoires d’un Paysan Bas-Breton. Pocket, 2011. 480 paginas.
 
 
 
_____
PS: Dediqui aquestas modèstas linhetas a Benjamin Faure, Florian Rezzoug amb lo pòble breton que luta ara per sa terra en Kernitron-al-Lann.