Fa un an, al temps del léser d’esperit de nòstras vacanças parlamentàrias, aviái discutit la tèsi dels que cresián de poder ressuscitar en França tota una civilizacion miègjornala autonòma e far de la lenga e de la literatura de Lengadòc e de França un instrumentàs de cultura. Aviái dit, per ieu, que i aviá dins aquela idèa una granda partida de quimèra, pr’amor que la lenga e la literatura de França èran d’ara enlà e de mai en mai per totes los franceses lo mejan essencial de la civilizacion, que, al demai, aquela entrepresa miègjornala aviá pas lo caractèr “popular” e espontanèu que çò que semblava. Qu’èra sustot l’òbra premeditada de borgeses cultivats, embeguts de las letras classicas, qu’avián trobadas e reviscoladas, tant per erudicion coma per inspiracion, de sorsas longtemps endormidas. I ajustarai la creacion literària d’aqueles òmes, sovent rafinada, mai ampla e virgilenca, mas d’una fòrta tradicion pagana amb Forès. Una literatura amorosa, viva e apassionada, mas de forma e contengut ellenic en çò d’Aubanèl. E que sonque los que coneissián los grands camins batuts del Parnàs e de l’Olimp podián tastar l’embelinament d’aqueles caminòls serpentoses de la poesia miègjornala que festonan long dels camins de la glòria.
 
Pr’aquò, diriái tanben a nauta votz qu’aquel movement de l’engenh miègjornal se poiriá emplegar per la cultura del pòble del Miègjorn. Perqué profeitar pas de çò que la màger part dels enfants de nòstras escòlas sabon e parlan encara, çò qu’apelam del nom grossièr de “patés”? Seriá pas prene pas en compte lo francés, mas l’aprene mièlhs pel biais de la comparason familiara de son vocabulari, de sa sintaxi, de sos mejans d’expression, amb lo lengadocian e lo provençal. Vaquí lo subjècte d’estudi mai viu pel pòble de la França miègjornala, lo mai familiar, lo mai fecond per lor esperit.
 
D’aquela manièra seriá entraïnada aquela capacitat de comparason e de rasonament, aquela costuma de destriar entre dos objèctes vesins, lors semblanças e lors diferéncias, vaquí lo quite fons de l’intelligéncia. D’aquela manièra tanben, lo pòble de nòstra França miègjornala coneis un sens mai dirècte, mai intim, mai prigond de nòstras originas latinas. E mai sens aprene lo latin, serián menats, pel biais de la comparason sistematica del francés e del lengadocian o del provençal, a entreveire, a reconéisser lo fons comun de latinitat que n’emanan lo dialècte del Nord e lo dialècte del Miègjorn. Se lusiriá aital en el de sègles d’istòria e, clinat sus aquel abís, ausiriá lo mormolh luènh de las sorsas prigondas.
 
E tot çò que dona de prigondor a la vida es un grand ben. Tanben, lo sens del mistèri, qu’es de poesia per una granda partida de la populacion, se desvelha dins l’arma. E aquesta recep una leiçon dobla e grandassa de tradicion e de revolucion, pr’amor qu’a, mercés a çò d’a l’encòp prodigiós e familiar qu’es lo lengatge, la revelacion que tot subsistís e que tot tresmuda. La lenga de Roma a desaparegut, mas demòra encara dins los pateses de nòstres païsans coma se lors paures casals foguèsson bastits amb las pèiras dels palaisses romans.
 
Del meteis còp, lo “patés” es tornarmai alçat e quasi magnificat. Seriá aisit pels educators, pels mèstres de nòstras escòlas, d’ensenhar cossí lo dialècte del Miègjorn èra als sègles XII e XIII una nòbla lenga de cortesiá, de poesia e d’art, cossí a perdut lo governament dels esperits per la primautat politica de la França del Nòrd, mas quinas ressorsas meravilhosas i susbsistisson en el. Es un ram d’aquel arbre magnific que cobrís de sas fuèlhas mormolhantas l’Euròpa del solelh, Itàlia, Espanha, Portugal. Qual que siá que coneisseriá plan nòstre lengadocian e seriá assabentat de qualques exemples de sas particularitats foneticas que lo rendon desparièr de l’italian, de l’espanhòl, del catalan, del portugués, auriá la capacitat d’aprene lèu-lèu una d’aquelas lengas.
 
E mai se s’apren pas aquelas lengas, d’efièit, es un agrandiment de l’asuèlh de sentir aquela fraternitat de lenga amb los pòbles latins, mai visibla e sensibla dins nòstres dialèctes del Miègjorn que dins la lenga francesa, sòrre tanben de las autras lengas latinas, mas una sòrre un pauc desguisada, una sòrre “qu’a fait lo viatge de París”. Itàlia, Espanha e Portugal s’animan per de mai nautas astradas, per de subrebèlas conquistas de civilizacion e de libertat. Quina jòia e quina fòrça per nòstra França miègjornala se —mercés a una coneissença mai racionala e mai pensada de sa pròpria lenga e mercés a qualques comparasons tras que simplas amb lo francés d’un costat, e l’espanhòl e lo portugués d’un autre costat— sentiguèsse entrò dins son organisme la solidaritat prigonda de sa vida amb tota la civilizacion latina!
 
Pendent los jorns que demorèri a Lisbona me semblèt mai d’un còp, quand ausissiái per las carrièras los mots vius e las cridas gaujosas del pòble, quand legissiái las ensenhas de las botigas, que me passejavi dins Tolosa que seriá demorada una capitala sens patir una descasença istorica de sa lenga, e aver gardat suls frontons de sos edificis, aital coma a la davantura de sas botigas mai modèstas, de las ensenhas mai gloriosas e de las mai umilas, sos mots d’un còp era, populars e reials. Pel fach de se sentir en comunicacion amb la beutat classica per las òbras de sos poètas, pel fach de se sentir en comunicacion per sa quita substància amb las mai nòblas lengas dels pòbles latins, lo lengatge de la França miègjornala recebrà un reviscolament de glòria e de vida. Nòstre lengadocian e nòstre provençal son pas gaire de mai que de baias abandonadas, ont passa pas pus lo comèrci del Mond, mas donan sus la mar granda de las lengas e de las raças latinas, sus aquesta “senhoriá blava” que ne parla lo grand poèta de Portugal.
 
Cal ensenhar als mainats la facilitat dels passatges e lor mostrar, delà la barra un pauc ensablada, tota la dobertura de l’asuèlh.
 
M’agradariá plan que los regents, dins lors Congrèsses, i estudièsson aquela question.
 
Ai escrit aquestas linhas de Lisbona estant, al moment de partir per un viatge pro luènh, que i espèri de retrobar ça que la, de l’autre costat de l’Atlantic, l’engenh latin dins son espandiment. Es de la punta de l’Euròpa latina que mandi a nòstra França miègjornala aquesta pensada filiala, aqueste acte de fe per l’avenidor, aquestes vòts per l’enriquiment de la França totala que se faga mièlhs servir las riquesas del Miègjorn latin.
 
 
 
 
Joan Jaurés,
La Dépêche, 15 d’agost 1911
Traduccion de Jordi Ortiz