Critica del Diccionari castelhan-aranés. Inventari des mots e des expressions dera lengua pròpria d'Aran, de Frederic Vergés Bartau.

Los occitans sèm pas coma los autres. Sèm un grop de personas que parlam una lenga que se parla pas gaire e dempuèi la nòstra conquèsta fasèm partida d'uns autres pòbles. Del pòble francés, la màger part de nosautres. Demest una majoritat que parla una lenga autra, nosautres sèm los rars. O diguèt Franc Bardòu un còp, parlam una lenga qu'en vertat es pas una lenga mòrta, mas es pas tanpauc una lenga viva: l'occitan es una lenga confidenciala. L'occitan es una lenga que parlam entre nosautres, las gents del mitan, e pas totjorn, que dins las convèrsas de mai de doas personas sabètz que sovent i a quauqu'un que fa partida del pòble autre e li cal far aisida la compreneson.

Aquò's aital dempuèi fa una brava passa en Occitània francesa, es mai recent dins l'Occitània italiana, e, onèstament, diriái qu'en Aran començam d'arribar an aqueste ponch. Mas en Aran almens l'occitan es oficial e las gents sabon que l'occitan existís.

Si en Occitània la lenga que se parla, se pensa, s'escota, s'escriu, es una autra, es plan normal que la lenga del poder politic siá aquela lenga autra. Los poders politics fan o se fan far sa cultura politica en la lenga que sabon. E, en Occitània, quina cultura politica fòrta, constanta, farián far nòstres poders politics se l'occitan senhoreja pas enluòc? E mai encara se los quites occitanistas tant sovent amagam la lenga, e teorizam en la lenga autra, e disèm nòstres prenoms e nom en version lenga autra?

Nòstres intellectuals, nòstres actors culturals occitans occitanofòns, son pas tanpauc coma los autres. Pel mond i a d'escrivans professionals, de lingüistas professionals, de lexicografs professionals, de jornalistas professionals que fan sos prètzfaches en anglés, francés, espanhòl... contra un salari de vertat, un salari pagat en sòusses. Tanben i a de lingüistas professionals catalans que tòcan un pauc de moneda. Mas los catalans an un pauquetonèl de poder politic. Los catalans son mens rars. Pel moment.

Vejatz qu'en parlant de diccionaris e d'utises lingüistics lo catalan es una lenga que marca plan. Los catalans an lo Diccionari de la Llengua Catalana de l'Institut d'Estudis Catalans, an lo Diccionari Normatiu Valencià de l'Acadèmia Valenciana de la Llengua... Lo DIEC2 es fach e mantengut per la seccion filologica de l'Institut d'Estudis Catalans, ne diriái los noms aquí, mas sèm a parlar de mai de 200 membres, d'unes mai actius que los autres; los academicians actuals de l'AVL son "solament" 21, mas se petaçan pro plan. Contra moneda, aqueles academicians del IEC e de l'AVL son encargats pel poder politic-cultural de far cèrtes prètzfaches sus la gramatica, la fonetica, l'ortografia... e eles o fan. Es son mestièr.

En agachant la cobèrta, la diferència mai visibla entre los diccionaris de referéncia occitans e los autres, es que los diccionaris occitans son faches per de personas, los autres son faches per d'enterpresas o institucions. Los autres son signats per AVL, IEC, Merriam-Webster, Inc, Dictionnaires Le Robert SNL; los nòstres son signats per Mistral, Cantalausa, Alibèrt, Rapin, Laus, Vergés... Los diccionaris occitans son totjorn fruch de l'iniciativa dels autors. Los diccionaris de las lengas normalas e oficialas son normalament faches per l'iniciativa, o per la consentida, e amb lo sosten financièr de las institucions.

Amb los diccionaris m'arriba coma a las gents amb los entraïnaires de fotbòl. N'ai totjorn causas a dire. M'agrada plan, per exemple, lo diccionari del IEC, mas de còps i soi pas d'acòrdi d'a fons. En parlant de diccionaris totjorn i a aquel quicòm que truca. De vertat me cal escriure encara "pakistanès" amb k? De vertat que lo IEC a pas pensat a plaçar geograficament qual ditz enciam, lletuga o encisam? Anem! Lo paure estrangièr qu'emplegarà lo DIEC2 sabrà pas qual mot deu emplegar en tal endrech per designar aquel daquòs!... Mas me cal reconéisser qu'en questions de lexicografia la fola d'academicians del IEC ne sabon mai que ieu.

Es en setembre de 2022 que se presentèt lo Diccionari castelhan-aranés. Inventari des mots e des expressions dera lengua pròpria d'Aran, de Frederic Vergés Bartau. Un diccionari de 45 000 intradas qu'emplisson 1 600 paginas.

45 000 pòt semblar pauc, mas es pas pauc.

Lo Diccionari General Occitan de Cantalausa, qu'a la fama d'exaustiu, a mai de 100 000 intradas e 200 000 definicions.

Mas onte arriban aquelas definicions? Vau far la pròva. Demandi a ma filha, que l'ai a costat:

—Aitana, diga un mot.

—Quin que siá?

—Òc.

—Parpalhòl.

—E ara un autre.

—Rosòla.

Va plan. Anem d'en primièr al Cantalausa:

1. de mòrt esfinx cabòça de mòrt.
2. parpalhòl de nuèch.

parpalhòl de nuèch parpalhòl de la rascla. C

1. de prat comun.

parpalhòl / parpalhòc / parpalhon insècte de quatre alas de color polidas e que revèrta una flor que volariá.

Canilhassa

borrudassa,

quora vendràs parpalhòlcalhòl ?

raujòla / rosòla pastisson rossèl, salat o sucrat, fach amb de frucha o de carn achiquetadas. Raujòla de prunas.Raujòla de rasims...

E aprèp al Vergés:

mariposaf entom parpalhòla, parpalhòu m, parpalhon m, palometa'. // ornit (verdón) verdaula, verdet m, verdon m. // (làmpara de aceite) lutzina, velhòla,lutzeta. // esp(estilo de natación) parpalhòla. // tecn(tuerca) escroa d'aurelhes (o aurelhada), escrova d'aurelhes, valva {deth gas}, parpalhon m {arròda bicicleta}.// amer(tronera) petader m, esclafider m, clacader m. // mariposa de la muerteentom (Acherontia atropos) parpalhòla dera mòrt. // a otra cosa, mariposafam tòca tà naut; sèga ensús.

1Parpalhon ponin, blanc que se trape soent laguens es cases en tot volar ath torn des ampoles dera lum alugades ath ser. I ère era víelha credença que s'ath ser en ua casa volastrave bèra palometa ath torn dera ampola dera codina, a londeman se demorave carta de qqs, sustot des hilhs qu'èren dehòra en tot hèr eth servici militar.

albóndiga f (de carne) rosòla', bòla de carn, farç|farcít-, 1.Aguesta ei estropada tamb era tela o peritonèu deth crabòt, anhèth, etc. 2. Minja compausada de carn trissada, gimvert, ueu, pan esmorat, etc, que se met ena òlha {cocido).

Se vei, non? Lo diccionari de Vergés va mai luènh.

I a de meses que trabalhi amb lo diccionari Vergés, e pòdi afortir qu'es un diccionari que me servís, que me servís fòrça. Me servís fòrça e pas solament per parlar de l'aranés. Es un diccionari qu'ensaja de donar responsa an aquela persona que vòl parlar en bon aranés de que qué siá. I trapi pas solament aquelas causas aranesas. Quand ai cercat los peisses de la mar los ai trapat en sos noms atlantics e mediterranèus; e i ai trapat quitament aqueles peisses qu'aviái pas trapat dins lo Tresaur dau felibritge de Mistral... E i trapi tanben l'arquitectura jamai practicada en Aran; e los cantres de tota sòrta e faiçon...

Lo diccionari Vergés aqueste òc qu'es fòrça exaustiu, per çò del lexic e per çò de las accepcions. Perque sabètz qu'un mot pòt aver pot plen d'accepcions. Dins lo recent Lexique Français-Occitan Limousin Occitan-Français Lemosin de Danís Chapduelh trapi:

far v. : faire ; effectuer ; opérer ; rendre

Corrècte, vertat? N'esperavi pas mai e n'esperavi pas mens. Lo títol es tras que clar:Lexique Français-Occitan.

Per contra se cèrqui lo correspondent francés de breç dins lo Diccionari provençau-francés,de Fettuciari-Martin-Pietri trapi:

breç m. : berceau

E ben. N'esperavi un pauc mai per un brèç e per un diccionari... Torni a Vergés:

cuna f (cama) cunhèra, brèç m, cua dV, díndòla, jumpana dV, cròs m dV. // (inclusa) espitalet m, ospici {de mainatges trapats}. // fig cunhèra, brèç m, cauç. Grecia es la cuna de la cultura occidental, Grècia qu'eí era cunhèra dera cultura occidentau. / (origen de una persona) linhatge, linhada f, familha, raçada, ascendéncia, aujoléncia dV, cauç. De humilde cuna, d'umil linhatge.

Amb d'unes mots a Vergés li a calgut far fòrça mai qu'aquò. Per anar de hacer a hèr, amb sas variantas har, far e faire li a calgut passar per mai d'un seissantenat d'expressions, per un fum d'accepcions, per un fum d'exemples, per un fum de situacions... Per parlar de har a Vergés li a calgut emplegar 1 710 mots. Va sens dire que las explicacions son totas en aranés. Es un diccionari qu'òm pòt recomandar en tota Occitània, cal passar per l'espanhòl mas a la fin òm compren tot.

Lo diccionari de Vergés, en mai d'aqueles mots patriomonials emplegats en Aran e endacòm d'Occitània dempuèi l'an pebre, rapòrta tanben los mots de la modernitat e amb aquò far passar l'aranès dins la modernitat. E i a tanben los mots de l'administracion, per çò qu'una lenga normala produsís fòrça mai de prospectús, de papierats, de publicitats, de papafards, de manuals d'instruccions, que de literatura. En parlant de papierat, semblariá que Vergés a espepidat los documents juridics, administratius, economics qu'òm a vomit en lenga nòsta, aquò per cercar los bons mots, per destriar mai que mai los mots araneses en aranés dels mots espanhòls en aranés. Aqueles paures traductors que son estats rectificats o chafrats de puristas, de farlabicaires, per escriure sollicitacion, luòga de "sollicitud", convencion luòga de "convèni", an ganhat un plus de credibilitat mercé a Vergés.

Lo Vergés es un diccionari qu'ensaja de balhar responsa a tot. Tot, tot, tot. Ai pausat la question als collègas de referéncia que trabalhan professionalament amb l'aranés. Los collègas me dison que l'emplegan, que lor es fòrça util. Ieu quand viatgi pòrti mon diccionari Vergés dins la mala. E de vertat que lo diccionari Vergés es un pavat gròs e pesuc: 25 cm de nautor x 175 cm de longor x 7 cm de grossor = 2442 gramas.

S'es escrich que dins lo diccionari Vergés i a d'errors. Òc, es vertat. N'i a e n'i a fòrça. I a d'errors ortograficas per l'interferéncia del catalan sus l'espanhòl; i a d'errors de picatge; i a d'errors de plaçament dels mots, es pas evident a quina plaça anam trapar la ñ (de còps amb las N, de còps aprèp la N), arriba parièr pels digrafs ll e ch. Que i a d'errors es quicòm qu'es plan legitim d'o dire e de o escriure. Personalament trapi qu'al diccionari Vergés li mancava una darrièra, e benlèu una avantdarrièra, revision. Per la edicion venenta, caldriá que qualques unas personas prenguèssen la carga de far las revisision ortograficas, la distribucion dels mots. Trapi qu'es pas necite qu'o faga l'autor. Lo podèm desembarrassar de la partida mens creativa de son prètzfach, non? Los prètzfaches qu'an pas besonh de l'autoritat de Vergés los podriá plan far qualqu'un autre.

Se podiá aver fach un diccionari Castelhan-aranés sense errors? Non. E sense fòrça errors? Non. Pensi pas. Segur que non.

Sincerament, quantes errors avètz trapat dins lo Cantalausa? E dins l'Alibèrt? En 2022 Josiana Ubaud en apondut a la segonda edicion de son Diccionari Ortografic, Gramatical e Morfologic de l'Occitan a fach publicar un quasèrn de 31 paginas a dobla colomna amb las Corrections au dictionnaire d'Alibert. Fins 2001, fins l'aparicion del Dictionnaire Occitan-Français de Cristian Laus, se voliái trabalhar en grafia classica me caliá m'afrontar a un diccionari claufit de decas.

Tornem als diccionaris de las lengas normalas o que fan semblant de normalas. Pensem, per exemple, al moment de far lo Diccionari de la Llengua Catalana de l'Institut d'Estudis Catalans. I a una persona encargada de la direccion, e una comission de lexicografia e una comission de gramatica, e i a 37 collaboradors permanents, e i a encara l'ajuda d'especialistas nombroses e en adobariá, agricultura, amfibis e reptils, antropologia, arqueologia, arquitectura, art, arts graficas, astronomia, aucèls, biblioteconomia, biologia, botanica, collectius vegetals, comunicacion, defensa, drech, ecologia, economia domestica, engeharia electrica, engenharia electronica, engenhariá insdustriala, espleitacion animala, espòrt, filologia, filosofia, fisica, fisica nucleara, fongs e liquèns, genealogia e eraldica...

Per far lo diccionari Vergés, Frederic Vergés, en tot panar de temps de son temps liure per far son diccionari, a fach e lo director, e lo comissionaire, e en mai a fach lo conselhièr adobaire, e l'agricultor, e l'amfibiològ-reptilològ, e l'antropològ, e l'arqueològ, e l'artista, e l'astronòm, e l'aucelaire... Vergés a fach totes los ròtles. Pensi que ieu benlèu auriái fach un pauc melhor en parlant del lexic de las condicions financièras. Mas bon, aquò's normal, ieu ai trabalhat a la banca pendent mai de 20 ans... Per contra Vergés me ganha en adobaire, agricultor, amfibiològ-reptilològ... Òm pòt pas èsser especialita en tot, ni Vergés, ni ieu, ni vos, ni degun.

Lo diccionari Vergés es un diccionari qu'òm emplega per çò qu'es un diccionari que servís. Dins lo Diccionari Vergés i a fòrça, fòrça, fòrça, fòrça... mai qualitats que defèctes.

Vejatz! Ai escrich totescàs lo mot "desembarrassar", e sabiái pas s'escriure desembarrassar per çò que ieu disi "desbarrassar". Soi anat al Cantalausa, lo sol diccionari occitan de definicions en linha, per veire la definicion e la forma preconizada:

desembarrassar v. tr. desbarrassar.

E ara vau a desbarrassar:

desbarrassar v. tr. desembarrassar.

De qué fau? Me dobrissi las venas o vau al Diccionari Vergés, tant que l'ai a portada de man? Anem, ensagi lo Vergés!:

desembarazar v tr desembarrassar, desempachar, desbaranhar, trèir (o tirar) deth puishèu (o der empach) dV, desbaratar leng, trèir (o tirar) deth torn (o deth miei, o deth devant); despetegar l desempetegar, gésser deth torn (o deth miei, o deth devant) {quauquarrés], desempalastrar, desempachucar. El guardia les gritó para que desembarazasen el paso, eth garda les cridèc entà que desbarrassèsen eth pas ( o entà que gessessen deth miei deth pas).

• v pron fig trèir-se (o tirar-se) deth miei (o deth devant a qqs o qqn); despetegar|desempetegar-se, desembarrassar-se, des-hèír-se deldes-hèr-se de; descargar-se de; virar-se es mosques; deslagastar-se [< Iagast|lapast], desentramalhar-se, desempalastrar-se, desliurar-se; desmerdar-se (è)|desemmerdar-se (è), bazardar-se, desempalastrar-se. Ya se desembarazó de ese pesado de Pepe, ja se desempeteguèc d'aquera neit de trons de Jèp.

Plan melhor.

Mercé al Diccionari castelhan-aranés. Inventari des mots e des expressions dera lengua pròpria d'Aran, de Frederic Vergés Bartau òm pòt trabalhar en occitan plan melhor.

VERGÉS BARTAU, Frederic. Diccionari castelhan-aranés. Inventari des mots e des expressions dera lengua pròpria d’Aran. Pagès editors. 1264 paginas. 70 èuros.