Lo primièr còup que Delfin anèt a la guerra, tombet dins una sopièra.
 
Non! Es ni un vers de mirliton, nimai una galejaa, mas un condensat de la primièra tentativa que nòstre eròi entamenet per provar de rejónher sota la camiá roja “li miles” de Garibaldi.
 
La prudença borguesa de la sieu familha, espaventaa per la sieu exaltacion en favor de l’unitat italiana, aviá menat li sieu parents a l’embarrar prudentament sota clau per fin que trobesse deguna autra sortiá per s’escapar que de passar per lo cubert. N’aviá alora que 14 ans...
 
Sus li tèules romans dals cuberts, trabuquèt, esguilhet, lo pè resquilhet e evitet un fracàs fatal qu’en passar ben involontariament a travers lai fenestrai d’una tabaquièra. Causant d’importants chàpols dins l’imòble denant d’aterrir en la sopièra d’una modesta familha d’obriers recampats a l’entorn dal taulier per lo past familial.
 
La suspresa fuguet, s’en dobtam, generala, la sopièra rota, e la menestra perduá.
 
Lo segond còup a 18 ans, quitet plan plan, sensa arma ni bagatge, la maion familiala per ganhar Itàlia per lo solet corniç dal litoral qu’existiá alora.
 
Partiguèt amb als sieu soliers fins de jove borgués. Fuguet rapatriat peds descauces, cremat de solelh, espelofit, brut e fatigat dins la carreta de caval de l’oncle Leon Martin qu’aviam apressat a la sieu recerca.
 
Lo fugitiu, qu’aviá totun en doi jorns capitat d’arribar a Ventimilha (una cincantena de quilomètres), tentava, quora siguet retrobat, d’apasimar las ampolas dals sieus peds tendres en la primièra fònt qu’aviá trobaa e se laissèt tornar menar a maion en abandonant sensa pena lai sieu malerosai grolai usaas fins a la semala.
 
Creissiá, nòstre Delfin, en meme temps que creissiá en Euròpa una exaltacion patriotica, la tension que finiguet per entrainar lai guerrai de Crimèa e d’independança italiana.
 
Lo Prince Napoleon, quora argumentava per se faire elegir emperaire, proclamava “l’Empèri, es la patz”. De fach, imediatament après la sieu intronizacion en lo 1852, preparet amb obstinacion lo revenge de Waterloo.
 
Caliá batre Russiá qu’aviá batuá Tonton Napoleon, e fuguet la guerra de Crimèa; caliá reglar lo sieu còmpte a l’Àustriá que la maion era aguá una rivala constanta dals darniers Reis, de la Revolucion e de l’Empèri, e fuguéron lai guerrai d’Itàlia. Caliá enfin escafar lo Congrès de Viena ont tota la còntra revolucion, Metternich e Talleyrand en tèsta, s’empleguéron a reprimar las aspiracions a la libertat suscitaas a cò dals diverses pòples europeans per l’epopèa napoleoniana. E fuguet lo Congrès de París.
 
Fuguet lo supreme gaubi dal Comte de Cavor, lo Ministre de Victor Emanual II, Duc de Savòia, Rei dal Piemont-Sardenha, que d’engajar lo sieu país dins la guerra de Crimèa als costats de l’Angleterra e de la França, d-ont esperava lo sosten per realizar l’independença d’Itàlia.
 
Napoleon III aviá la poncha dal còr viraa devers Itàlia.
 
Aguet per mestressa la bèla Castiglione, una pretendenta comtessa italiana que seriá aguá, si ditz, en realitat una agenta de rensenhament de Cavour.
 
Dins la sieu jovença, aviá meme fach part dals Carbonari, aquels complotaires romanescs que s’acampàvan la nuech dins li bòsques a l’entorn dals forns, ont faián lo carbon de lenha, per conspirar còntra aquels quatòrze principats infeodats a Àustria, que lo tractat de Viena aviá instauraas dins la peninsula despí lo 1815.
 
Après la Crimèa en 1854, fuguet donca la campanha d’Itàlia en lo 1859 que Napoleon III inicièt còntra Àustria, en escambi de la promessa per Itàlia d’una cession de Niça e de Savòia a França.
 
Aquel còup, nòstre Delfin teniá enfin “lai sieus” guerrai e anàvan ren mancar lo trin.
 
S’engajèt per dos ans, lo 11 de septembre dal 1855, dins l’armaa dal Piemont-Savòia-Sardenha e s’embarquet per l’Orient lo 17 de septembre siguent.
 
Afectat, tengut còmpte de la sieu formacion, a l’armaa sapienta dal Gèni coma aspirant a lai fonccions d’assistant militari, que li seràn conferaas a condicion que passe amb succès un examen de competença a la sieu arribaa al Còrps.
 
Embarcar per l’Orient! ... qu’èra jorn dal sieu 22^en anniversari!
 
Quina aventura, quina gaug, que bonur! Subretot quora partem en aquels increïbles batelasses de l’epòca qu’èran, al sens literal dal terme, a vela e a vapor.
 
Juli Verne, que lis a imortalats, a descrich li sieu còcai de fusta afublaas de cada costat de ròdai a palai aparaas per li sieu mieg-tamborns de proteccion.
 
Puats de tres arbres, que lai velai èran reduchai just ce que caliá per faire plaça a la chaminiá qu’escupissiá, en majestuosai volutai negrai, lo fum dal carbon consomat per una maquinariá que afananta.
 
De sàrtiai, d’estrais, de drissai, d’escotai, per la faire corch d’estacai (escusatz-mi, de cordatges) de pertot e, tant e mai, al ponch que, fauta de poer instalar de canons sus lo pònt, an pertusat li flancs de canonièrai coma al temps gloriós de li naus d’aut bòrdo.
 
Pliu-chiu, pliu-chiu, càntan lai maquinai dins de sentors d’òli cauda e de suga.
 
Plaf -plaf -plaf respòndon lai ròdai a palai dins un picament precipitat, e pi subre aiçò, li cracaments d’aquela còca e d’aquelas antenòlai ...
 
E tanga e rola, e vague que vòga la galèra, es meravilhós!
 
Lo vaicí devengut donca aspirant auxiliari de l’armaa, sensa preparacion ni formacion e sensa aver fach li sieu tres meses de classa considerats coma lo temps minimum per “fabricar” un sordat.
 
Degun li a meme emparat a tenir un fusilh, e, finalament se siguet incorporat, èra per que “fague l’intelleitual”!
 
D’efiech, cal capir qu’en aquels temps d’analfabetisme generalizat, aquels que sabíon solament legir e escriure èran d’excepcions apreciaas; per li diplòmes, lis universitaris alora èran d’eleits disputat entre administracions, industriá, comèrci e armaa.
 
Cu saup, a prepaus, qu’en Englaterra, dal temps de la regina Victoria, bastava per estre embarcat coma “midship” sus un bastiment de la “Navy” als joves milòrds -produches de las autas escòlai d’Oxford, de Cambridge ò d’Eton-, de saber tradurre dal latin doai regai de la Bíblia e sautar a peds tancats per subre l’espatlièra d’una cadièra.
 
Delfin a las armaas va donca portar la sieu sciença, mas farà ben melhor...
 
Era ren anat en Crimèa per s’en arrire, mas per se faire rompre la tèsta e s’en manquèt de gaire per que capite aquel “nòble” ideal.
 
Un jorn, siguet cargat d’assistre, amb un destacament de sapors, una bateriá d’artilhariá que las onze pèçai devièn renforçar una accion d’infanteriá.
 
Eraa blocaa a l’entraa d’una gòrga de montanha per lo fuec d’un fòrt.
 
Lo solet passatge possible era un camin pron carroçable que corriá en serpiant a mieg autessa dal versant. Sus un mont coronant lo versant opausat, s’atrobava lo fòrt amb de canons que netiàvan sensa pietat tots aquels qu’ententàvan de passar.
 
N’i èra verament deguna possibilitat materiala de contornar l’obstacle.
 
Nòstre Delfin examinet menimosament totai lai donaas dal problèma, en carculant sus la longor de la part de camin que se trobava dins la zòna de tirs de maquinai russai, en notant l’entre temps separant lai sieu tiraas, en la longor de l’impressionanta procession dals onze canons e de lai sieu prolongai, tot aiçò tractat per quatre cavals, e sus la velocitat de desplaçament de tot aqò a la galòp.
 
La sieu idèa fuguet lèu pilhaa e faguet admetre al comandant de la bateriá que caliá s’engatjar de jorn, tant lèu coma possible, après d’aver desganchat la tiraa mortala, e avant la siguenta.
 
Mas alora, coma dins la faula “de La Fontaine”, intitulaa “dal conselh tengut per li garris” se pausava la question de saber “cu pendrà lo cascavèl al còl dal cat”.
 
Delfin si metet, escobant las esitacions dals artilhaires, en s’avançant plan plan fins al limit de la visibilitat dals canonaires russos, puats subre l’un dals quatre cavals de la prolonga d’artilhariá, li avièn laissat que li quarques bolets necessaris per que faguesson un resson de fracàs en lo caisson de bòsc al mendre ressaut.
 
Darrièr, en silenci, la bateriá entièra s’ordonet, lesta a gisclar per lo tron dal crep.
 
Lo sieu “Avanti Savòia!” siguet sentut a plens palmons al moment qu’elancet lo sieu atelage a brida batuá a la grand galòp, dins un fracàs dal diaul, sus la zòna de tir dals canons russos.
 
Ancin a aquel moment que, el, lo pichin auxiliari civil, arribava al som dal coratge militari en se jeitant en d’avant d’una mòrt quasi segura, lo vaicí a bramar d’instinct lo crit de guerra que bramàvan tradicionalament li sordats dal Renhe de Piemont-Savòia-Sardenha en lis assauts e que braméron ancara li sordats de la nòva Itàlia fins a la disparicion, amb l’abolicion dal renhe en lo 1944, de l’escut dal Ducat de Savòia sus la bandiera verda blanca rùbia.
 
Que si passet alora dins li fortins russos, ont li bòchos s’escambiàvan jorn e nuèch, faraça, aluma-fuecs, entorn de lai pèçai per far un fuec fodrant?
 
L’oficièr comandant lai pèçai dals fortins aguet un moment de trantalh en veguent aquel equipatge isolat? Al final, per aver suspendut de quarquai segondai l’òrdre de tirar, lo tir savoiard vengut fracassar li rocasses just darrièr Delfin.
 
S’acordam per reconóisser que despí Peire lo Grand, lis artilhaires russos son entre li melhors dal monde, mas Delfin aviá vist just e tota la bateriá, emportaa per l’imensa clamor de “l’Avanti Savòia!” dals artilhaires, s’elancet a la galòp e capitet de passar sensa trabuc denant lo fòrt avant la segonda tiraa.
 
Lo sera al bivoac si beguet ben de grapa, de “chianti”, i aguet de cants e si parlèt ben (amb lai mans de segur).
 
Si discutet de tot e dal contrari fins a tardi dins la nuech, mas l’acòrdi en tota situacion se faguet per proclamar que lo sordat dal Pimont era lo melhor dal monde!
 
Après, la guerra estent ganhaa, Delfin fuguet rapatriat lo 16 de genoier dal 1856 e demobilizat.
 
Arribet a Nissa per cuntar li sieu autes faches e fuguet premiat per una medalha comemorativa lo 15 de junh dal 1856.
 
Fuguet un autre plec amb la guerra d’Itàlia que se busséron de potentas armaas en de bastètai sanginosai, qu’èran ren d’expedicions colonialai.
 
Tot si passet entre Mai e Julhet dal 1859... mas que chàpol!
 
Après Montebelo, Palestro, Magenta, l’entraa a Milan, siguet lo chaple de Solferino que l’orror menet lo genevés Enric Dunant a fondar la Crotz-Roja.
 
Per la sieu mobilizacion dins l’armaa dal Piemont-Savòia-Sardenha, Delfin es mandat a l’escòla dal Gèni de Turin e n’en sòrte Sota-Comissari lo 1^er de febrier dal 1860. Es aitant lèu promogut Sota-Comissari de 1era classa amb al grade de Capitani.
 
Sabiái ren de la sieu participacion a las operacions militàriai e mi demandi se siguet engatjat ò se demorèt a l’escòla dal Gèni per li tres meses de guerra.
 
Ce qu’es de segur, es que siguet decorat de lai medalhai comemorativai italianai dal Risorgimento dal 1848 al 1870 e de la guerra d’independença, coma de la medalha francesa de la campanha d’Itàlia conhaa a l’efigiá de Napoleon lo III.
 
L’atribucion d’aquelai distinccions exclua que sigue demorat a l’escòla dal Gèni de Turin per li tres meses de la campanha dal 1859 sensa participar a las operacions de terren.
 
Es ver que per lis italians lai guerrai d’independança son ren limitaas a la campanha de mai a julhet dal 1859, mas que se son perseguiás fins en lo 1860 e meme fins a l’ocupacion de Roma en lo 1870.
 
Pòt donca i estre una equivòca concernent li condicions d’atribucion de la medalha comemorativa de l’unitat italiana dal 1848 al 1870, mas ren per aquela de la guerra per l’independança e l’unitat d’Itàlia, que lo riban tricolor d’aquesta a doai barretai, l’una dataa dal 1859, e l’autra dal 1860.
 
De mai, la medalha francesa concerna ben la “campanha d’Itàlia dal 1859” e a ben lo nom de lai batalhai: Montebelo, Palestro, Turbigo, Magenta, Marinhan, Solferino... una vera leiçon d’istòria!
 
Alora de segur: Delfin demoret ren sus li bancs de l’escòla en lo 1859 mas i es ben anat per si far petar lo morre.
 
Brau l’artista!
 
 
 
 
Robert Lachapelle
(en gavòt de Còntes)