Se ten uèi en Nòva Caledònia lo tresen e darrièr referendum d’independéncia segon los acòrdis de Nouméa. Mas lo vòte d’uèi es fòrça diferent dels dos precedents: los independentistas an cridat a non i participar pas pr’amor que vòlon pas per cridar lo mond a votar en plena pandemia. Segon los partits independentistas, la prioritat de las comunautats es d’acabar las ceremònias de dòl pels mòrts de la covid, çò qu’a rendut impossibla una campanha normala. Mas sembla que Macron vòlga resòlver definitivament l’Acòrdi de Nouméa jos son mandat presidencial. Per l’unionisme, la situacion epidemiologica s’es melhorada e es segur de menar a bon tèrme lo referendum. Segon una analisi que la publica Nationalia, uèi “la patz es mesa a l’espròva”.
 
 
“Lo caos es de mal evitar”
 
Segon lo professor Yann Bevant, de l’Universitat de Nouméa, “lo caos es de mal evitar”. L’independentisme a denonciat l’afar a las institucions internacionalas e, en seguida, l’ambaissador de Papoa-Nòva Guinèa a l’ÒNU a demandat lo repòrt del referendum en nom del grop melanesian Poncha de Lança, qu’amassa las illas Salomon, Papoa-Nòva Guinèa, Vanuatu, Fiji e los independentistas canacs, amb Indonesia coma membre associat.
 
La non participacion dels independentistas portarà sens cap de dobte un resultat favorable al mantenement dins l’estat francés; un resultat que serà pas politicament constestable, mas que serà politicament absurde. Çò mai probable es que la question demòre pas resolguda e los acòrdis de Nouméa se rompan. A mai, la majoritat independentista s’es refortida entre lo primièr e lo segond referendum, e la populacion canaca aumenta del temps qu’arriban de mens en mens d’europèus. Dempuèi las eleccions del 2 de febrièr passat, lo govèrn de la Nòva Caledònia a una majoritat independentista pel primièr còp.
 
Cal dire, totun, que las inegalitats son totjorn evidentas. Los canacs son relegats de cargas coma las de jutges, professors, oficièrs de polícia, mètges, foncionaris... De fach, la populacion canaca es la qu’a los salaris pus basses e la que patís de taxas pus nautas d’analfabetisme, d’alcolisme, d’abandon de l’escolaritat... Lo 90% dels detenguts en Nòva Caledònia son canacs e la meitat d’eles an mens de 25 ans. Lo caumatge tòca lo 20% dels canacs e lo 3% dels europèus.
 
 
Perqué se fa de referendums d’autodeterminacion en Nòva Caledònia?
 
La tenguda dels referendums se pachèt per superar un conflicte violent entre las milícias independentistas e las unionistas que se debanèt long dels ans 1980, e que culminèt amb la crisi dels ostatges d’Ouvéa en 1988, que faguèt 23 mòrts (19 independentistas e 4 gendarmas). Aquel meteis an, lo govèrn francés, l’FLNKS e los unionistas neocaledonians signèron los Acòrdis de Matignon, que fixavan un periòde de transicion de 10 ans abans de signar lo pache definitiu, l’Acòrdi de Nouméa, en 1998: lo govèrn francés transferissiá una tièra de competéncias executivas e legislativas a las institucions de l’archipèla e acceptava la tenguda d’un referendum d’autodeterminacion entre 2014 e 2019. L’acòrdi foguèt aprovat amb lo 72% dels vòtes favorable. Lo referendum d’autodeterminacion depend de las disposicions d’una lei especifica, aprovada en 1999.
 
 

Un territòri de descolonizar
 
La Nòva Caledònia es un territòri, situat dins l’ocean Pacific, a 17 000 quilomètres de la metropòli, que ten una autonomia politica dempuèi 1999, çò es: compren un govèrn, un parlament (lo Congrès) amb competéncia legislativa e un Senat costumièr. Ça que la, oficialament es considerat coma un territòri non autonòm per l’ÒNU, que doncas se deu descolonizar, e se pensa que lo referendum deuriá èsser util a aquela tòca. Ara que lo resultat d’aqueste referendum es negatiu, l’Acòrdi de Nouméa ne prevei la convocacion d’un segond sus la meteissa question al tèrme d’un an e mièg.
 
L’apertenéncia de la Nòva Caledònia a França es un dels vestigis del vast empèri colonial que París governèt pendent qualques sègles. Napoleon III ne prenguèt possession en 1853, e un sègle pus tard, totes sos abitants obtenguèron lo ciutadanatge francés. Mentretant, los abitants originaris de la Nòva Caledònia —los canacs— foguèron someses a un regim legal de discriminacion, e França encoratgèt la colonizacion europèa, asiatica e oceanica de las illas. A partir dels ans 1960, França s’interessèt a l’esplecha del niquèl, la principala riquesa que s’extrai del territòri. Los canacs qu’èran pas d’acòrdi amb la dependéncia envèrs la metròpoli comencèron d’organizar de partits independentistas pendent los ans 1970, gaireben totjorn d’esquèrra. De totes, lo pus important es lo Front de Liberacion Nacionala Canac Socialista (FLNKS), fondat en 1984.